Andalu
Registrarse
Advertisement
Juan Ehta páhina ehtá ehkrita zegún l'ortografja'er Jhwan Arjhona Leyva pa' l'andalú.

Paeze mentira ke, yebando kazi kwarenta añoh ehkribjendo en andalúh, aya tenio ahora ke ponerme de to priza a redahtáh ehtah línjah pa ke la ente amiga ke z’ehtá metjendo en ehto de la’hkritura de l’andalúh pwean leéh mih ehkritoh.

Eh ke yo zi una miiya bagiyo j un dia por otro ba pazando er tjempo zin azéh na, pero komo loh amigoh me l’an pedio me bi a ponéh a azéh argo ke pwea ehplikáh er porké d’abéh yegao yo ar zihtema ke zigo.

A ehtoh gwenoh amigoh leh deberé zjempre ke z’argan fihao en mi zihtema j ke m’argan imbitao a dezarroyahlo.

Zon ehta tarea, ke zobrepaza mih entelekjah j el ehwerzo ke ago ahkí loh ke me ba deáh gwahnio der to.

Zin embargo no me beo kon méritoh zufizjenteh pa enreáh lo ke zería o zerá en er futuro una gramátika de l’andalúh. Pjenzo ke otroh zegirán en ehta luxa ahta ke ze pwea konzegíh un libro andalúh ke zea la gia pa toh loh andaluzah. Pero yo no beré eze día. Ahora la koza ehtá mu mala.

Ahora kwando aj perzonah ke ,ehde zu farza kurtura kalifikan nwehtra lengua andaluza kon loh prehwjzjoh ehperaoh de ke eh abla de katetoh o kahteyano malablao; inkruzomolehta lo de moaliá andaluza, término immentao poh loh polítikoh.

Ahora kwando loh propjoh andaluzeh z’abergwenzan de ablah andalúh j tratan en to momento de kahteyanizahlo.

Kwando zomoh tan pokoh loh ke luxamoh por dihnifikahlo.

Aj ke tenéh mu zjerto ke pa ke un djalehto ze konziere lengwa tje ke kontáh kon treh kondizjoneh.

a)Ke ze able en toa la rehjón.

b)Ke kwente kon una gramátika fiaora der kódigo lingwíhtiko.

c)Ke ezihta refrendo de una literatura en tah idjoma.

Lo ke eh ablarze, ze abla meóh o peóh.

Anke en prinzipjo, ya ablamoh de reglah gramatikaleh.

Lo ke muh farta eh la literatura. Tenemoh zuhto de ehkribíh en andalúh. Fartan poemah, fartan tradurzjoneh j farta en zuma tehtoh ehkritoh en andaluh.

En el apartao der foro referio a loh tehtoh arga namae kwatro gatoh, tenemoh la koza floa, floa.

Eh mu difizi enkontráh tehtoh antiwoh. Per zeria mehtéh ke mjentrah aparezeh o no, perdéh d’una beh er zuhto j metehle hwerte a la produhzjón literarja.



Djoh muh koa konfezaoh.





Loh fenómenoh ehtudjaoh en ehte enzayo, azín komo la zona, ze refjeren a Andaluzia Zentráh j en partikuláh a la probinzia de Málaga.



Ezihten zonah de zeteo j de zezeo o heheo. Muh dezidimoh por er zeteo por enkontrahlo mayoritarjo en la rehjón, zin embargo er zihno /z/ representa a lah treh moaliadeh de pronunzjazjón ke ze konzieran komo alófonos der mihmo fonema.Tamjen ezihtiria la pozibiliá de beh la eze j la zeta komo doh hormah der mihmo fonema.


OHZJÓN MALAGEÑA. L’arfabeto. L’arfabeto ehtá formao por djezjoxo konzonanteh, zinko bokaleh j doh zemibokaleh. Lah konzonante zon:

B,Z, X, D, F,G H, K, L,Y, M, N, Ñ, P, R,RR,Z.T.

Lah konzonanteh pwen zeh agrupah zegún loh zigjenteh kriterjoh Punto d’artikulazjón:

Dentaleh: ta, da, za, na

Labjodentaleh: fa

Bilabjaleh: pa, ma, ba.

Palataleh: la, ña, xa, ra, ya.

Belareh: ga, ka, ha.

Loh puntoh artikulatorjoh pwen ehtáh argo dehplazaoh zegún la zona andaluza.

Por la manera d’artikuláh ze klazifikan en:

Okluzibah: Pa, ba, ma, pa, ga, ka, da.

Frikatibah: za, fa.

Ahpiráh: ha.

Afrikáh: ña, xa.

Nazaleh:ma, na, ña.

Lateraleh: la.

Por er kriterjo de bibrazjón:

Zonorah: ba, da, ga, ya.

Zordah: fa, za, ha, pa, ta, ka.

Lah bokaleh: a. o, e, i, u.

Lah zemibokaleh: j, w.

Reglah d’azentwazjón:

Lah palabrah aguah yeban zjempre una tirde en la zílaba fináh.

Lah yanah nunka lo yeban, zarbo lah djakrizih (nezeziá de dihtingíh palabrah omónimah)

Lah edrúhulah lo yeban zjempre.

Loh monozílaboh zolamente pwen yebahlo zi aj djakrizih.

Uzo de l’apóhtrofo.

La konfrontazjón de zoníoh igwaleh produze la zínkopa de uno, kazi zjempre la de pozizjón

fináh de palabra, como: “Ahkí eh fazih d’akampáh”.

En palabrah mu konozía ze pwe ahmitíh la pérdia d’inizjah: “la’hkwela”.

Zin embargo no rekomendamoh un uzo ezezibo de ehte rekurzo, ke proporzjona al lengwahe

una aparjenzja demazjao djalehtáh.

Reglah d’azentwazjón en jatoh j dihtongoh.

Como un dihtongo okupa’l lugáh d’una zílaba, ze kombina una bokáh kon una zemibokáh.

La grafía de la zemibokák: “W, J” “, pozibilita la lehtura de la palabra portaora der dihtongo,porke zi hwera un jato portaría doh bokaleh,zin tirde en la zerrá pero ze leeria komo zi la yebara.

Er número en nombreh j ahetiboh.

La mayoria de loh nombreh adohtan zu fizonomía en zinguláh terminando en “-o” ó en “-a”

j forman er pluráh añadjendoleh er zufiho de plurah: “-h”.

Ejemploh : “Er gato/ loh gatoh, eh labjo/ loh labjoh, er polizia/ loh poliziah”.

Pluraleh irregulareh:



Singulah akaba en:



“-h” El arboh/ loh árboleh, er kalih/ loh kálizeh, Er prozeh/ loh prózereh, el anheh/ loh



ánheleh , (aeh/ áeleh)



“-n” Er tren / loh treneh, (-eh).



Mahkulino j femenino:



Loh zufihoh de hénero zon ”-o” par mahkulino j “-a” par femenino.





Hénero epizeno:



“Er gorrjón maxo/ er gorrjón embra.



En áreah djalehtaleh ruraleh j kampezinah z’utiliza er femenino normáh, “er zirgero/ la zirgera.



Hénero komún:



En tranze de dezaparezéh. “Er polizia/ la polizia (muhéh), el intérprete/ la,



el artihta / la artihta. L’intérprete”(Amboh héneroh). Pero, Er mediko (Mejko)/ la médika (Mejka), Er hweh/ la hweza.



Kon otroh zufihoh: “Gayo / gayina, rej / rejna, ahtóh/ ahtríh.



Palabrah dihtintah: “Kabayo/ yegwa, ombre/muhéh (mueh).



En áreah mu ajhláh j orjentaleh ze prouze er fenómeno de enzordezimjento de konzonanteh kwando ehtán en kontahto kon la ahpirazjón de artíkuloh en pluráh, ehte fenómeno perteneze ehkluzibamente a l’ambito de l’abla j nunka ze debe zeéh a la tentazjón de reflehahlah en la ehkritura.



Ehemploh: Loh gwahteh /loh hwanteh/, loh deoh /loh zeoh/, lah botah /lah fotah/.





ZIHTEMA BERBÁH.



Loh berboh ze konhugan zigjendo lah formah latinah en lah treh konhugazjoneh regulareh



ke ze dezarroyan zegún loh moeloh: kantáh, teméh j partíh.



Berbo kantáh, (Infinitibo). Herundjo: kantando. Partizipjo: kantao.



Prezente indikatibo: Kanto, kantah, kanta, kantamoh, kantájh, kantan.



Imperfehto: kantaba, kantabah, kantaba, kantábamoh, kantabajh, kantaban.



Futuro zimple: kantaré, kantaráh, kantará, kantaremoh, kantaréjh, kantarán.



Pazao zimple: kanté, kantateh, kantó, kantamoh o kantemoh, kantatejh, kantaron



Kondizjonáh:Kantaria, kantariah, kantaria, kantariamoh o kantariamuh, kantariajh, kantarian.



Presente zuhuntibo: kante, kanteh, kanten, kantemoh, kantéjh, kanten.



Imperfehto zuhuntibo: kantara, kantarah, kantara, kantáramoh, kantarajh, kantaran.





TJEMPOH KOMPWEHTOH.



Ze komponen kon loh awziljareh korrehpondjenteh j er partizipjo “kantao”.



Perfehto indikatibo: E kantao. Pluhkwamperfehto indikatibo: “Abia kantao”.



Futuro kompwehto: Abré kantao. Kondizjonáh kompwehto: “Abria kantao”.



Perfehto zuhuntibo: “Arga (Aya) kantao”. Pluhkwanperfehto zuhuntibo: “Hwera kantao”,



Ubjá kantao.)





BERBOH AWZILJAREH:Er berbo zeh



Infinitibo“Zeh”. Herundjo: Zjendo. Partizipjo: Zio. Imperatibo: Ze, zeh.



Prezente: Zoj, ereh, eh , zemoh, zejh, zon. Imperfehto: Era,erah, era, éramoh, érajh, eran.



Futuro: Zeré, zeráh, zerá, zeremoh, zeréjh, zerán.



Pazao zimple: Hwi hwjteh, hwj, hwjmoh, hwjtejh, hweron.





Prezente zuhuntibo: Zea, zeah, zea, zeamoh, zeájh, zean.





TJEMPOH KOMPWEHTOH



Perfehto: E zio, ah zio, a zio, emoh zio, abéjh zio, an zio.



Pluhkwamperfehto: Abia zio, abiah zio, abia zio, abjamoh zio, abjajh zio, abianzio.



Futuro kompwehto: Abré zio, abráh zio, abrá zio, abremoh zio, abréjh zio, abrán zio.



Perfehto de zuhuntibo: Arga zio, argah zio, arga zio, argamoh zio,argájh zio, argan zio.



Pluhkwamperfehto: Hwera zio, hwerah zio, hwera zio hwéramoh zio, hwerajh zio, hweran zio.





Infinitibo: Abéh. Herundjo: Abjendo. Partizipjo: Abio.



Prezente: E, ah , a , emoh (abemoh), abéjh, an. Imperfehto:abia, abiah, abia, abiamoh(Abjamoh),



abiajh,Abian. Pazao zimple: hwi, hwjteh, hwe, hwimoh, hwitih, hweron.



Futuro:Abré, abráh, abrá, abremoh, abréjh, abrán. Prezente zuhuntibo: arga, argah arga,



argamoh,argájh,argan.(Aya, ayah, aya, ayamoh, ayájh, ayan, en zonah urbanah kahteluzáh.



Loh tjempoh kompwehtoh ze forman kon zuh propjoh zimpleh j er partizipjo “abio



AHETIBOH



Loh ahetiboh pwen zeh de doh terminazjoneh o de una.



Loh de doh terminazjoneh adohtan loh zufihoh komo loh nombreh: “-o” par mahkulino j “-a “ par



femenino. Un ponéh : Zi el ombre eh arto, la muheh eh arta. Mehereh artah j ombreh artoh.





Loh ahetiboh de una terminazjón zon de barjah formah.



Loh ke indikan koloreh. “Pakete berde, borza berde.



Rehtoh de partizipjoh (Zufiho –ente, -ante): Ombre pazjente, muhéh pazjente, niño baljente j niña bajente, terreno lindante j tjerra lindante.





PRONOMBREH



Loh prononbreh kumplen toah lah funzjoneh de zuhtituíh ar nombre j de taleh nezeziaeh rezurtan taleh funzjoneh.



Prononbreh perzonaleh.



Reprezentan a lah perzonah gramatikaleh.



1ª Perzona: me, mi, kormiko. 2ª Perzona: Te, ti, kontigo. 3ª Perzona: Éh, ella, eyo, lo, la, le, ze, zi konzigo



1ª Perzona: Nozotroh, nozotrah, moh, muh. 2ª Perzona: Bozotroh, bozotrah, zoh, zuh. 3ª Perzona: Eyoh, eyah, loh, lah, leh , ze, zi, konzigo.



Pronombreh demohtratiboh



Zuh formah ze karkan de loh determinanteh de zu mihmo nombre pero z’utilizará la tirde en kazoh de djakrizih zjento l’azentwazjón gráfika a fabóh der pronombre. Un ponéh:



“Ehte niño dibua bjen pero éhte ke eehtá en er pjano ehtá azjendo’r tonto”.



Pozeziboh: mio, tuyo zuyo. Mia, tuya zuya. Mioh, tuyoh , zuyoh. Miah, tuyah, zuyah.



Ezihte un newtro ke funzjona kon er newtro perzonáh: Lo mio, lo tuyo, lo zuyo.





DETERMINANTEH.



Artíkuloh.



En andalúh exihte un úniko artíkulo, kon barjah ohzjoneh en er zinguláh..



Zinguláh:



Mahkulino: Eh, er, el, l’. Femenino: La, el (Ante palabrah kon a inizjáh: el’agwa).



Pluráh



Mahkulino: Loh. Femenino: Lah.






Demohtratiboh



Ehte, eze, akéh. Paradihma regular en hénero j número.



Pozeziboh de uno.



Mi, tu, zu. Pluráh : mih, tuh, zuh.





Pozeziboh de barjoh



Nwehtro, bwehtro (gwehtro), zuyo. Pluráh j femenino regulareh.





Numeraleh



Kardinaleh



Un/o, doh, treh, kwatro,zinko, zajh, zjete, oxo, nwebe,



Djeh, bente, trenta, kwarenta, zinkwenta, zezenta, zetenta, oxenta, nobenta.



Zjen, (Zjento), mir(mil- , mil’añoh), (un miyáh de..), miyón, (un miyón de..).



Ordinaleh.



Primero, zegundo, terzero, kwarto, kinto, zehto, zétimo, ohtabo, nobeno, dézimo, undézimo, dwodézimo, dézimo terzero, ….bihézimo, trihésimo, kwadrahézimo, kinkwahézimo, zezahézimo, zehtwahézimo, ohtwahézimo, nonahézimo, zentézimo, duzentézimo, trizentézimo, kwatrinhentésimo, kinhentézimo, ohtinhentézimo, noninhentézimo, miyonézimo.



Múrtiploh:



Triple, doble, kwadruple, kíntuple, zéhtuple, óhtuple, nónuple. (A bezeh kon terminazjón en “-o”).



En forma de zintahma prepozizjonáh: una arroba de…, un kintáh de…, un medjarmú de…, j otroh máh en



dezuzo.



Partiíoh



Mitá, medjo, terzjo, kwarto, kwartiyo.



Dezimaleh: dezimo, zéntimo, (baho forma prepozizjonáh, un decimo’e.., un dézimo de…)





Indefinioh.



Uno, una, unoh, unah



Ninguno,(Denguno), ninguna, ningunoh, ningunah.



Arguno, arguna, argunoh, argunah.



Kwarkjera, kjenkjera, munxo, poko, demazjao, bahtante, amboh, zendoh.



Nombreh kon balóh de determinante



kantiá, pexá, mogoyón.



Partitiboh



Mitá, kwarto, kinto, zehto, etz.





Relatiboh



Ke kwah, kjen, kuyo. Kjeneh, kuya, kuyoh.





Interrogatiboh



Ké, kwáh, kjén, kwánto, ánde (onde), kwándo, kómo.





Ahberbjoh:



Tjempo:Anteh, dihpwéh, andihpwéh, tabja, entabja, mjentrah, demjentrah, alwego, etc.



Kantiá: munxo, poko, demazjao, bahtante,



Manera o moo: bjen, azín, azao, máh, reguláh, Ahberbjoh terminando en –mente, baljentemente,



fugáhmente.



Negazjón, : no, nunka, hamáh, amáh,



Afirmazjón: Zí, amáh de, tambjén, bale, deuro.(Zegún kontehto)



Dua: tarbeh, kizá, kizáh, a lo meóh.



Prepozizjoneh: A, ante, baho, kabe, kon kontra, de, ehde, entre, azja, ahta para, por,zin, zo, zobre, trah.



Prepozizjoneh impropjah zon palabrah ke, de otrah funzjoneh an pazao a dezempeñák er papéh de



prepozizjoneh j zon: durante, medjante, ezehto, zarbo j menoh.



Un ponéh: “An trabahao durante una ora. Ohtubo el aprobao medjante zu nobela. An benio toh menoh tu



tio. To el año a exo kalóh ezehto er meh d’enero.Zarbo tu madre toh an benio.”






Ozerbazjoneh



Loh doh puntoh de konflihto de ehte zihtema kon otroh proyehtoh d’ehkritura andaluzan radikan en doh ahpehtoh prinzipaleh:



a).-La reprezentazjón gráfika de loh infinitiboh berbaleh.



b).-La kwehtjón de lah zemibokaleh.



En er zihtema ke dehkribimoh rekonozemoh una ahpirazjón lebe, pero reguláh, en la zílaba fináh de loh infinitiboh berbaleh de lah treh konhugazjoneh.



Azín ehkribimoh “infinitiboh kantáh, teméh j partíh.



Loh dihtongoh ze dehtingen de loh jatoh en ke ze komponen kon una bokáh enlazá zilábikamente kon una zemibokáh, ehto pozibilita zu lehtura en un zolo gorpe de boh.



En loh jatoh aparezen doh bokaleh en kontahto. Ar no berze ninguna zemibokáh, eh lehtóh ya debe zabéh ke ka bokáh ba leia en una zílaba diferente de la otra.



Un ponéh: Zi agwa (agwa klara) eh bizílaba porke dihtonga, agua (agua de kozéh) eh trizílaba j no dihtonga.



Ehta ekonomia en lah tirdeh aklara eh lehgwahe j pozibilita zu aprendizahe en la enzeñanza a perzonah no formáh kurturarmente..





Bamoh’ayuáh un poko a leéh en malageño a loh ke kjen probáh:





Amoh a zuponéh ke loh ke z’azerken a ehte zihtema ablan er kahtelúh, ke eh un zihtema inmentao poh loh andaluzeh k’an ehtudjao diverzah karrerah j ke por influenenzja de zu idjolehto infantíh no pwen ablah er kahteyano ke ehtudjan, j por eyo lo ablan kon ahpirazjoneh, zínkopah bokálikah, tamjén konzonántikah, j kon farta de una regulariá prozóika.



Ehtoh ablanteh no tjen denguna difikurtá pa entendéh er kahteyano j argunoh pwe ke otroh idjomah ehtraeroh.





La fraze nukleáh ze prezenta en zinguláh.



Er kabayo korre / El caballo corre. Pluráh: Loh kabayoh korren/ Los caballos corren.



Er fonema /h/añadio ar zinguláh a trahformao la fraze. Er berbo, koordinao, adorta pluráh.





Uzo de la eñe, /ñ/.



Ehte fonema tan prezente en palabrah karihmátikah komo “Ehpaña” j “niño” aparte de l’ehkatolóhiko “ñoña”, mantjene zu afrikazjón en zentráh j orjentáh.. Aparece amáh en uzoh djalehtaleh: Antoño, femenino Antoñi, (de Antoñito j Antoñita).



En zonah orjentaleh la pronunzjazjón rejlá a debilitao o perdio la afrikazjon, konzerbándoze la nazaliá:



“Niño, Ehpaña j ñoña” ze dizen ayí “Ninjo, Ehpanja, njonja, /Ehpania, ninio, nionia.





Dihtongoh e jatoh



Pa fazilitáh el uzo de reglah d’azentwazjón fázileh de utilizáh akonzehamoh el uzo de lah zemibokaleh /j/, /w/ en loh dihtogoh.



Un ponéh: Agwa, agwelo, gahpaxwelo, xikwelo, zwelo, gwaj, bajle, kamjón, /agua, abuelo, gazpachuelo, chicuelo, suelo, guay, baile, camión/.



En loh dihtongoh enkontraremoh doh bokaleh kontiwah ka una en zu zílaba.



“Aparezio, frio, mio, tio, crio; A-pa-re--o, frí-o, -o, tí-o, krú-o,krúo (krú-o) ,o (mú-o)



Trihtongoh



Tamjén aparezen trihtongoh komo: Aberigwejh (A-be-ri-gwejh). Komo er pezo fonétiko en ka zílaba tje ke zeh doh bokaleh, en er trihtongo lah doh zemibokaleh ehterjoreh okupah er zitjo d’una bokáh.



Loh azentoh an zio zjempre komo una pelíkula de zuhto pa loh niñoh. Kazi to loh ehkolareh azozjan epizodjoh trihteh de zu niñeh a zu inkompetenzja p’azentuáh debiamente lah palabrah der kahteyano.



En andalúh moehno, konzierando ehta lehgua komo una eboluzjón der kahteyano, ehkluyendo kriterjoh baloratiboh, ke en parte eh debía a la aplikazjój de unah kwantah reglah fonétikah j morfozintáhtikah, entre lah ke dehtakamoh “La lej der menóh ehfwerzo” komo la prinzipáh.



Por ehta razón er kódigo andalúh perbibe de una u otra forma en áreah de kurturah arternatibah.



Me ehpliko. Normarmente j ehde l’área der zuperehtrato z’a yamao inkurto a un pahtoh ke konoze zu rehjón parmo a parmo, a un agrikurtoh ke pwe preezíh er klima kon exáh una miraita ar zjelo j ke de kamino konoze er nombre j lah karahteríhtikah d’unoh kwantoh mileh de yerbah j er de to loh páharoh ke pazan por zu terreno.



Pa mí korto entendéh ehtah perzonah no zon inkurtah, zino ke an ehkohio, tamjén obligaoh poh la nezeziá, ehtah ke yo yamo kurturah arternatibah.



Ehtoh lugareh an zio unikamente er refuhjode la lengua andaluza.



Eh er rehto de zitjoh l’andalúh no zólo a zio relegao a la kondizjón de mera anéhdota lingwíhtika, zino k’azío bituperao, inzurtao j zituao en er mapa djalehtáh komo un kahteyano malablao propjo de katetoh j ente zin kurtura.



La poka implikazjón de lah awtoriaeh andaluzah en er problema der djalehto azentua l’ehtao de pohtrazjón en ke z’enkwentra ahtwarmente l’andalúh.



Por kontra enkontramoh to loh díah tehtoh en andalúh en loh bloh d’internéh pero lo ke abunda en kantiá dihminuye en perfehzjón j la djáhpora de zihtemah ehtá dia a dia máh a la bihta en loh foroh. Ka uno ehkribe komo le paeze.



Juan Arjona y Leyva (Hwan Ahona j Lerba)

Advertisement